مقدمه

یکی از مسائلی که همیشه بعد از مصاحبه برای افرادی که در زمینه تاریخ شفاهی فعالیت می کنند پیش می آید این است که متن مصاحبه را چگونه تدوین کنند؟آیا باید متن مصاحبه همان گونه که در صوت، ضبط شده است پیاده سازی شود؟ یا مجاز هستیم که تغییراتی را در آن انجام دهیم؟ سبک تدوینمان پرسش و پاسخی، روایی یا داستانی باشد؟ اگر مصاحبه مان موضوع محور بود و با روایت های متعددی حول یک واقعه خاص مواجه بودیم چگونه آن ها را سامان دهیم؟ اگر مصاحبه مان شخص محور بود و فقط با یک نفر مصاحبه گرفته بودیم، مطالب مطرح در مصاحبه را چگونه متشکل کنیم که مخاطب خسته نشود؟ به ترتیب زمان از کودکی، نوجوانی، جوانی جلو برویم یا به ترتیب وقایع مهمی که در زندگی مصاحبه شونده اتفاق افتاده است؟ این ها همه سوالاتی است که باید از هنگامی که مصاحبه را شروع می کنیم مدنظر قرار داده باشیم، وگرنه هنگامی که می خواهیم متن نهایی را نگارش کنیم، با نوزادی مواجه می شویم که هیچ کس سرپرستی آن را به عهده نمی گیرد.

چیستی تدوین

تدوین یعنی ریختن گفت و گو در سازه و کالبد و پیکره متن، با در نظر داشتن زبان و سیاق روایت. کسی که کار تدوین انجام می دهد، از یک سو باید به مصاحبه شونده و از سویی دیگر به مخاطب توجه بکند، باید تلفیق این دو را فراهم کند تا بتواند متنی مناسب مدون سازد.در تدوین بایستی کارهایی صورت پذیرد که متن را خوانش پذیر کند، البته بایستی ساز و ساختاری در تدوین طراحی شود که معنای ثانوی بر متن بار نکند(کمری،۱۳۹۴)
اکنون که به اهمیت تدوین و ابعاد مختلف آن اشاره شد این پرسش مطرح می شود که تدوین به چه معناست؟بدین منظور باید به فرهنگ های لغت مراجعه کرد تا به پاسخ این پرسش برسیم.
ابتدا چنین می نماید که برای اشراف بر چیستی تدوین و کارکرد آن، باید این واژه را در فرهنگ نامه ها جست و جو کرد، گرچه در فرهنگ نامه های کهن مانند برهان قاطع یا فرهنگ غیاث اللغات، توضیحی در این باره نیامده است، اما تدوین در لغت نامه دهخدا در معنی نوشتن، جمع نمودن، ترتیب دادن و فراهم آوردگی متن به کار رفته است(دهخدا، ۱۳۷۳). برخی نیز آن را گردآوری و تنظیم، معنا کرده اند(انوری، ۱۳۸۱) و دیگر فرهنگ نامه هایی که در این باره سخن گفته اند، کم و بیش همان مواردی را که گفته شد، تکرار کرده اند(معین، ۱۳۸۶٫ شمیم، ۱۳۴۳٫ تهرانی، ۱۳۷۳). آن ها در یک نگاه کلی تدوین را با تالیف و تصنیف در معنای نوشتن کتاب و مرتب کردن آن یکی گرفته اند.(آتشگران،۱۳۹۷)

زمان شروع تدوین

با توجه به اهمیت تدوین و فرآیند آن در نگارش متن تاریخ شفاهی، این سوال مطرح است که اساساً نقطه عزیمت تدوین از کجاست؟ پاسخ به این پرسش هنگامی همه جانبه است که ما با مفهوم تدوین از درون و بیرون آشنایی یابیم، اولی به حوزه تفسیر و دلایل مرتبط است و با انگیزه های آدمی پیوند خورده است که در این باره جلوتر مطلبی خواهد آمد؛ اما دومی در ربط با عینیت و حوزه علل بوده و به فراهم آمدن سازه های لازم اشاره دارد و نکته ای که در این قسمت با آن سروکار داریم، شروع تدوین از بیرون را نشانه گرفته است. باری، زمانی با تدوین یک اثر روبرو می شویم که در برابر حجمی از اطلاعات و داده های درهم، ناموزون و نارسا قرار بگیریم که در آن می تواند مواد اولیه ای مانند اسناد، مدارک، منابع و مطالب به دست آمده از اظهارات شفاهی راویان و شاهدان عینی وجود داشته باشد.جدای از مسئله راستی یا جعل اسناد و صدق و کذب احتمالی شفاهیات به دست آمده و راهکار راستی آزمایی مدارک و مطالب که خود بحث جداگانه ای را می طلبد، باید دانست انبوه متن هایی که با آن روبرو هستیم، تنها توده ای مادی شامل سطرها، خطوط، جملات، کلمات و واژگانی هم پایه نیست که مشاهده می کنیم.در واقع این اظهارات متنی شده، از اجزاء و عناصر غیرمادی متفاوت و متمایزی تشکیل شده که تدوینگر در فرآیند تدوین با هر یک از آن ها روبرو است و بایستی درباره شان چاره اندیشی کرده و در نگارش متن نهایی راه تعادل بپیماید تا مقبول افتاده و دیده شود(همان)
با تعمق در واژه و مفهوم تدوین به دریافت معنایی دال بر یک سازوکار می رسیم که فعالیتی فرآیندی و دامنه دار را به ذهن تداعی می¬کند. بنابراین تدوین با واژه ساخت از این بابت همانندی دارد که به دو مولفه مواد اولیه و زنجیره ای از ساخت و ساز دلالت می کند.در بستر ساخت و ساز آن قدر که گزینش، چینش و ترکیب وجود دارد، به قدر نیاز برش، حذف، جداسازی برای جا به جایی، اتصال و سرهم کردن داستان واقعه کاربرد دارد تا فرآیند تدریجی تدوین به شکل طبیعی تدوام یافته و اثری نظم یافته پدید آید(همان).
پس تدوین به نوعی ساختمانی است که پایه آن متشکل از قول ها، عکس ها، نامه ها و هرگونه مصالحی است که ما را در ساختن این ساختمان کمک می کند.این ساختمان را می توان به شیوه های مختلفی ساخت که در ادامه به آن پرداخته می شود و در یادداشت های بعدی هر کدام از آن ها توضیح داده می شود.

گونه های تدوین

قاسم یاحسینی در هفتمین نشست سالانه تاریخ شفاهی درباره گونه های تدوین این گونه می گوید:
«۱٫شیوه پرسش و پاسخ
در جهان و محافل علمی و آکادمیک، رایج ترین و مرسوم ترین گونه خاطرات و تاریخ شفاهی استفاده از روش پرسش و پاسخ است.در این روش مورخ تاریخ شفاهی یا همان مصاحبه گر، که می تواند تدوین گر هم باشد یا نباشد، سوال های مشخص و روشنی از فرد خاطره گو درباره موضوع خاصی یا موضوعات متعدد و حتی شرح خاطرات و زندگی فردی و اجتماعی اش، می پرسد و عین پرسش و پاسخ ها از متن نوار استخراج شده و در اختیار عموم قرار می گیرد.شاید معروف ترین پروژه در این زمینه طرح تاریخ شفاهی ایران باشد که به کوشش دکتر حبیب لاجوردی در دهه هشتاد میلادی قرن بیستم/ دهه شصت هجری شمسی، به سفارش دانشگاه هاروارد در آمریکا انجام شد که تا امروز چندین کتاب از آن در ایران و خارج از ایران منتشر شده است.

۲٫شیوه روایت خاطرات
دومین روش شناخته شده و مرسوم تدوین خاطرات شفاهی در ایران روشی است که با اندکی تسامح می توان آن را شیوه روایت خاطرات نامید.در این روش از تدوین، فرد یا افراد تدوین گر، متن پیاده شده خاطرات شفاهی را از اول تا انتها بازنویسی کرده و معمولاً به شیوه اول شخص مفرد و در مواردی در قالب سوم شخص روایت می-کنند.چنین متنی یکدست بوده و در آن خبری از پرسش هایی که مورخ شفاهی از فرد خاطره گو هنگام ضبط خاطراتش پرسیده است، نیست.
شیوه روایتی در حال حاضر مرسوم ترین و رایج ترین نوع روشی است که در اغلب قریب به اتفاق مراکز تولید خاطرات و تاریخ شفاهی در ایران صورت می¬گیرد. یکی از معروف ترین مراکز موجود در ایران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و دفتر ادبیات و هنر مقاومت وابسته به حوزه هنری است که خروجی آن انتشارات سوره مهر می باشد. همچنین یکی از معروف ترین تدوین گران دفتر ادبیات انقلاب اسلامی آقای محسن کاظمی است که کتاب های خاطرات احمد احمد، خاطرات مرضیه حدیدچی و دیگر کتاب های تدوین شده توسط ایشان، مشهور است. در دفتر ادبیات و هنر مقاومت نیز خانم زهرا حسینی با کتاب معروف «دا» این روزها شهره آفاق می باشد.

۳٫شیوه خاطره- داستان
سومین روش تدوین خاطرات شفاهی که چندی است در ایران مرسوم شده، روشی است که می توان آن را خاطره – داستان نام گذاشت.در این روش فردی که معمولا ذوق داستان نویسی یا داستان نگاری دارد، بر پایه خاطرات شفاهی، با وارد کردن عنصر تخیل در کار، متنی می نگارد که برزخی است بین خاطره و داستان، مراکزی مثل بنیاد شهید و پاره ای از مراکز دولتی دیگر، مروجان چنین شیوه ای هستند.شاید یکی از نمونه های قابل تامل در این زمینه کتاب «مریم» نگاشته داوود امیریان است.این گونه آثار نه در قالب تاریخ می گنجند (زیرا عنصر تخیل و خیال در آن به کار رفته و بنابراین مستند نیست) و نه در ادبیات ناب محض جای دارند(برزخی هستند بین خاطره و شبه داستان)

۴٫سرگذشت های داستانی
شیوه ای که در ایران این روزها بسیار مرسوم شده، روشی است که به سرگذشت داستانی معروف شده است.روش کار هم چنین است که پاره ای مراکز دولتی، از جمله بنیاد شهید و اننتشارات فاتحان وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، به نویسنده ای سفارش کار می دهند تا درباره زندگی و خاطرات فلان شهید یا سردار و فرمانده جنگ، کتابی در قالب زندگی نامه داستانی به نگارش درآورد. نویسنده سفارش گیر نیز با مراجعه به خانواده، دوستان هم رزمان شهید، مطلبی روی نوار کاست ضبط کرده و سپس با پر و بال دادن به آن ها و افزودن شاخه و برگ های بسیار، کاری معمولاً ضعیف تولید کرده و در قالب زندگی نامه داستانی شهید تحویل ناشر می دهد. بسیاری از آثاری که در تهران و شهرستان ها در قالب کنگره یادواره شهدا و فرماندهان استان ها، منتشر شده، مشخصاً کنگره کرمان و خوزستان در قالب چنین فن و روشی تدوین و منتشر شده اند.

۵٫شیوه داستانی و رمان
چندی است در ایران یک روش عجیب دیگر هم رایج شده است که همان شیوه تبدیل خاطرات شفاهی به داستان و رمان است.در این شیوه نویسنده یا تدوین گر، به سراغ رزمنده ای می رود و خاطراتش را روی چندین ساعت نوار ضبط می کند، سپس آن خاطرات شفاهی را به داستان و رمان تبدیل می کند. فرق این شیوه با روش خاطره داستان این است که کل متن داستانی است و خواننده نمی تواند تشخصی بدهد که قلمرو واقعیت یا خیال در کجای اثر جایشان را به هم داده اند.»
لیندا شاپس سه نوع تدوین را در تاریخ شفاهی ذکر می کند.تدوین زندگینامه ای، تدوین مقطعی از مصاحبه های مختلف که در ذیل یک عنوان کلی جمع می شود و تاریخ شفاهی مشارکتی که مبنای تئوری دارد. وی بر نقش تئوری در تدوین تاریخ شفاهی تاکید می کند.(shopes.2011)
در تقسیم بندی دیگر نورائی نیز مصاحبه انفرادی، مصاحبه ترکیبی با ساختار توصیفی و مصاحبه جمعی با ساختار چالشی را در ذیل انواع تدوین می آورد(نورائی،۱۳۸۶)
از مهم ترین اشکال تدوین می توان به مصاحبه های فردی و گروهی اشاره نمود:

الف.تدوین مصاحبه های فردی
حاصل گفت و گو درباره زندگی یک نفر است. ترتیب تدوین این مصاحبه ممکن است بر اساس شغل، جایگاه و سیاست ها، سلیقه تدوینگر و نقاط قوت مصاحبه متفاوت باشد.پایگاه، طبقه اجتماعی و جنسیت نیز گاهی بر تدوین اثر دارد. گاهی مجموعه روایت های فردی درباره یک موضوع استفاده می شود و گاهی روایت هایی درباره کلیات است.این راویان مختلف گاهی همفکر و گاهی متضادند.مهم ترین کارکرد مراکز تاریخ شفاهی در ایران بر پایه تدوین خاطرات فردی است که با اغماض آن را می توان تاریخ شفاهی نامید.(نورائی و ابوالحسنی.۱۳۹۴)

ب.تدوین مصاحبه های گروهی
انجام پروژه های جمعی تاریخ شفاهی یکی از مهم ترین قالب های نگارش آثار و مورد توجه شفاهی کاران در دنیا است و از آن برای انتقال دیدگاه های افراد درباره موضوعی تاریخی و بیان نقاط قوت و ضعف استفاده می-شود. در ایران به تاریخ شفاهی های گروهی کمتر توجه شده و در مواردی هم که خاطرات گروهی تدوین شده است، در چهارچوب دسته بندی دیدگاه های جمعی و استفاده از خرد جمعی و نگاه های متفاوت نبوده است.تدوین خاطرات جمعی گاهی در ذیل مستند سازی تاریخ انقلاب در شهرها، و یا خاطرات فعالیت های یک گروه سیاسی و یا یک مکان بوده است.(حسن آبادی.۱۳۹۶)

جمع بندی
در این یادداشت تلاش ما بر این بود که انواع شیوه های تدوین مرسوم در تاریخ شفاهی را ذکر کنیم و توضیح دهیم که هر کدام از آن ها چه ویژگی هایی دارد. اما درباره انتخاب هر کدام از این روش ها باید نکاتی را مد نظر داشت.
۱٫اولویت های کارفرما: پروژه های تاریخ شفاهی در ایران معمولاً از طرف سازمان های دولتی، نظامی و حاکمیتی از قبیل سازمان اسناد و کتابخانه ملی، مرکز تحقیقات دفاع مقدس، حوزه هنری و سازمان های این چنینی پیشنهاد می شود که هر کدام اولویت های خاص خود را دارد.برای مثال سازمان اسناد و کتابخانه ملی سیاست آرشیوی دارد و کتاب های کمی از مصاحبه های انجام شده که توسط این سازمان در بازار موجود می باشد و الزامی بر انتشار ندارند و آرشیو برای این سازمان در اولویت قرار دارد. اگر پایه بر این باشد که آرشیو غنی از مصاحبه ها ایجاد شود، نباید کمترین دخل و تصرفی در مصاحبه ها انجام شود که بتوان بعدها از آن به عنوان سندی قابل ارجاع استفاده کرد.
۲٫تناسب گونه تدوین با مصاحبه شونده:این مسئله بسیار مهمی در تدوین است که مصاحبه شونده ما کیست؟یعنی هر کدام از افرادی که ما به سراغ آن ها می رویم در واقعه ای حضور داشته اند که دلیل رجوع ما بوده اند اما باید دید کمیت و کیفیت گفته های مصاحبه شونده به چه میزان می باشد؟ وقتی فرد مصاحبه شونده ما در پروژه تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر که سازمان اسناد و کتابخانه ملی آن را انجام داده است، دکتر سید حسین نصر می باشد که در عمر خود دوره های پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته و در حوزه فلسفه نظریه پرداز محسوب می شود و در قبل از انقلاب مسئولیت هایی نظیر رئیس دانشگاه آریامهر، رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و … داشته است؛ بهترین شیوه تدوین، شیوه پرسش و پاسخ می باشد که گفته های وی بدون هیچ کم و کاستی نگارش شود.

 

محمدصادق مراسلی

منابع:
۱٫ آتشگران، مسعود(۱۳۹۷). ملاحظاتی چند درباره چیستی تدوین در تاریخ شفاهی.دوفصلنامه تاریخ شفاهی.۱۳۹۷٫شماره۷
۲٫ انوری، حسن(۱۳۸۱). فرهنگ بزرگ سخن، جلد۳٫ تهران: سخن
۳٫ تهرانی، محمدعلی(۱۳۷۳). فرهنگ کاتوزیان.قم: یلدا
۴٫ حسن آبادی، ابوالفضل(۱۳۹۶).درآمدی بر روش شناسی تدوین در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران. تاریخ نامه انقلاب.۱۳۹۶٫شماره۱
۵٫ دهخدا، علی اکبر(۱۳۷۳). لغت نامه دهخدا.تهران: دانشگاه تهران
۶٫ شمیم، علی اصغر(۱۳۴۳).فرهگ امیرکبیر.انتشارات امیرکبیر
۷٫ کمری، علیرضا(۱۳۹۴). پرسمان یاد(گفتارهایی در باب خاطره نگاری و خاطره نویسی جنگ و جبهه/ دفاع مقدس).تهران: صریر
۸٫ نورائی، مرتضی؛ ابوالحسنی ترقی، مهدی.(۱۳۹۴). تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ نگاری معاصر ایران(۱۳۸۵-۱۳۵۸ش).تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
۹٫ نورائی، مرتضی.(۱۳۸۶). درآمدی بر ویراستاری در تاریخ شفاهی.گنجینه اسناد. تابستان ۱۳۸۶٫شماره۶۶
۱۰٫ یاحسینی، قاسم(۱۳۹۰). شیوه های تدوین تاریخ شفاهی در ایران.گزارش هفتمین همایش تخصصی تاریخ شفاهی. هفته نامه تاریخ شفاهی.شماره۶۰
۱۱٫ Shopes.Linda.(2011).Editiong Oral History For Publication