پدیدار شدن نوعی از نگاه به تاریخ که وقایع را دیگر در اسناد جست و جو نمی کرد، این سوال را در ذهن پژوهشگران به وجود آورد که اعتبار این نگریستن به وقایع از کجا نشأت می گیرد؟ به عبارت دیگر روش های شناخته شده که برای بررسی وقایع در تاریخ به کار برده می‌شد از اعتبار و پایایی برخوردار بودند. اما سوال این جاست که در تاریخ شفاهی، نوزادی که کمتر از یک قرن از تولدش در دانشگاه کلمبیا می‌گذرد چه روشی را باید به کار گرفت؟ آیا تاریخ شفاهی به الذات یک روش است یا علم؟ چه معتقد باشیم که تاریخ شفاهی علم است و یا این که روش است باید در بررسی وقایع از اصولی پیروی کند. بر این اساس هر محققی که دستگاه ضبط صدا را روشن کند و درباره واقعه ای از افرادی که در آن حضور داشته اند مصاحبه بگیرد ما به آن تاریخ شفاهی نمی گوییم.مسئله ای که اکنون در ایران با آن مواجه هستیم انبوه کتاب هایی هست که بدون هیچ روش مشخصی عنوان تاریخ شفاهی را بر خود می نامند.
در این یادداشت می خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که روش در تاریخ شفاهی چه صورتی دارد؟ و این صورت با روش های مرسوم چه اشتراکات و افتراقاتی دارد؟ موقعی که این موضوع را متوجه باشیم خروجی تحقیقات ما در بررسی یک رویداد از خاطره نگاری مطلق پا را فراتر گذاشته و می توان از روایی و پایایی آن دفاع کرد و مرجعی باشد برای افرادی که می خواهند درباره آن موضوع مطلبی بدانند.
مسئله اعتباریابی و روایی یافته ها از ابعاد بسیار مهم و چالش برانگیز روش شناسی تحقیقی تاریخ شفاهی است. روش تحقیق تاریخ شفاهی در بیشتر موارد از روش تحقیق کیفی پیروی می نماید.در روش تحقیق تاریخ شفاهی گردآوری داده های مصاحبه در فرآیند ارزیابی و کیفیت باید مورد نظر قرار گیرد.در این ارتباط، این گونه تصور شده که روش های تحقیق تاریخ شفاهی و داده های برگرفته از آن در مقایسه با طرح های تحقیقی دیگر فاقد معیارهای ارزیابی، اعتباریابی و دارای تنگناها و محدودیت های نظری و روشی فراوان است.دلایل متعددی برای وجود چنین تصورهایی وجود دارند.
دلیل نخست آن است که هنوز مباحث چندانی در زمینه روش تحقیق تاریخ شفاهی بر اساس مبانی پارادایمی و فلسفی آن صورت نگرفته و بیشتر بر جنبه های تکنیکی و روشی آن متمرکز شده است. حتی در سطح فناورانه نیز تنوع ها وراهبردهای ظریف و عملی آن دنبال نمی شوند.
دلیل دوم در روش تاریخ نگاری تاریخ شفاهی به دلیل نوع تاریخ نگاری آن که گفتاری است از جانب مورخان نوشتاری مورد تردید است و مهم ترین دلیل را عدم قطعیت گفتارها می‌دانند.
دلیل سوم، کم توجهی جامعه دانشگاهی کشور به معرفی، توسعه و استفاده از روش شناسی تحقیق کیفی و ابعاد متفاوت آن به خصوص در تاریخ شفاهی که تا کنون به عرصه های دانشگاهی وارد نشده است. بر این اساس، هنوز به استثنای طرح عمومی کیفی و فنون گردآوری داده‌های آن، شناخت بسیار ناچیزی از سایر ابعاد این روش وجود دارد. از این رو، اکثر محققان ممکن است ناخواسته تصور کنند که طرح های کیفی فاقد اصول و معیارهای ارزیابی کیفیت هستند؛ در نتیجه، گزارش های کیفی به شکل طرح واره هایی داستان گونه و در بسیاری موارد غیر قابل دفاع باقی می مانند.
دلیل چهارم، عدم آشنایی و نگرانی بسیاری از محققان در به کار گیری معیارهای ارزیابی در گزارش های تاریخ شفاهی به لحاظ کیفی می‌باشند (توکلی،۱۳۹۴).
اکنون باید به این سوال پاسخ داد که روش تحقیق چیست و در تاریخ شفاهی چگونه به کار ما می آید؟ روش تحقیق در بررسی وقایع ما را در مسیری قرار می دهد که قدم به قدم و با دید کامل بتوانیم آن را طی کنیم و به مقصد که همان پاسخ به سوالات تحقیقاتمان باشد برسیم.
آن چه علم و نظریه ی علمی را از سایر روش های کسب دانش متمایز می‌کند، به کار بردن روش علمی برای دستیابی به دانش است. هدف روش تحقیق تسهیل تفکر به منظور پاسخ به پیچیدگی های مسائل شناخت است (ادگار،۱۳۷۴).
در روش تحقیق مرسوم هنگامی که ما با یک مسئله مواجه می شویم برای پرداخت آن و پاسخ گویی به سوالاتمان باید مراحلی را طی کنیم. تعیین موضوع، طرح مسئله، سوالات تحقیق، فرضیات، روش و …
اما روش، مجموعه عملیاتی است که امکان تجزیه و تحلیل، درک و توجیه واقعیت مورد مطالعه را فراهم می آورد.مراحل اصلی روش علمی عبارتند از: انتخاب موضوع، طرح مسئله، تدوین سوالات، تعیین اهداف، بررسی سابقه، طرح فرضیه، روش پژوهش، روش گردآوری اطلاعات و تحلیل داده ها.بنابراین هنگامی که از روش تحقیق سخن می‌گوییم، مراد ما مجموعه ای از قواعد، ابزارها و راه های قابل اعتماد و نظام مند برای بررسی و شناخت واقعیت ها و کشف مجهولات و دستیابی به راه حل مسائل و مشکلات است و این چیزی جز روش شناخت علمی نیست(عزتی،۱۳۷۶ ).
اما روش تحقیق در تاریخ شفاهی با روش های تحقیق چهارچوب بندی شده متفاوت است.برای مثال، هنگامی که ما می‌خواهیم واقعه حمله گروهی از افراد در ایران به دفتر هواپیما اسرائیل را در دهه ۴۰ مورد بررسی قرار دهیم؛ فرضیه از قبل تعیین شده ای نداریم و با یک رویداد و افراد حاضر در آن و احیاناً اگر سندی از آن موجود باشد مواجه هستیم.در این جا باید مسیر دیگری را برای پاسخ به پرسش هایمان طی کنیم.
تاریخ شفاهی به عنوان روش تاریخ نگاری، زاده شرایط بسیار متغیر ربع آخر قرن بیست و اوایل قرن جاری است. از این جهت این شاخه تاریخ نگاری مضاف، رفته رفته در روش بر قاعده میان رشته ای تکیه زد. مبنای زاده شدن روش متفاوت تحت عنوان میان رشته ای در فرآیند دو یا چند گرایش، برآیندی نوین خارج از ذات مشترکان در برآیند پیشنهادی به کار گرفته می شود. به بیان دیگر، برای مثال روش پیشنهادی در تاریخ شفاهی که خود فرایندی از روش، نگرش و نگارش است(مصاحبه + پرسشنامه + مطالعات آرشیوی + تاریخ دانی و تاریخ نگاری +…- تاریخ شفاهی)، قاعدتاً بیرون از روش های متداول تاریخی در بازنمایی گذشته می باشد. پیوسته پروژه های تاریخ شفاهی در مبحث روش، پیرو ضرورت پژوهش و استخراج مسئله هستند. بنابراین اگر از روش های کیفی مرسوم در جامعه شناسی در مسیر استخراج داده ها بر مدار مهندسی پرسش ها پیروی شود، می توان انتظار در انداختن طرحی نو در موضوع و موضع بود. از این رو می توان گفت مدار تاریخ شفاهی، چنانکه بدیهی هم هست، بر پرسش محوری بنیان نهاده شده و فرضیه در راهبرد پژوهش های تاریخ شفاهی نقطه کور تحقیق است. در فرضیه سازی برای این پژوهش، کوره راه و چشم انداز پروژه کم و بیش در سایه روشن عرضه متغیرها خودنمایی می¬کنند.در حالی که در نوع پروژه های پرسش محوری، اساساً این پرسش ها هستند که در مدار منطقی تحقیق، پروژه را راهبری می کنند. هر نوع فرضی در این جنس تحقیقات می تواند اسباب جهت مندی تحقیق شده و جوانب دیگر نادیده انگاشته شود. چنانکه گفته می‌شود در تحقیقات سؤال محور، فرضیه در انتها شکل می‌گیرد (نورائی-۱۳۹۵).
یکی از دغدغه های اصلی در مدار تحقیقات پرسش محور، این است که این پروژه به چه میزانی فرجام مند است؟ به بیان دیگر، گزینش عنوان برای یک پروژه پیوسته دغدغه چگونگی فرجام آن را دارد؛ این تحقیق در چه سطحی است؟ پیش‌بینی پژوهشگر در خاتمه آن چیست؟ در واقع چنین پرسش‌های کم و بیش منطقی برای هر کس پررنگ است. چنین وضعیتی به ویژه در تاریخ شفاهی ممکن است به اغوای پژوهشگر پرداخته و کار را بر مصاحبه و روایت منفرد به خاتمه برد.در این حال کاری فراتر از خاطره نگاری به انجام نرسیده است. از این رو، اذعان وجود پرسش های متنوع در قالب هندسی، ضرورت راهبرد روش های غیرمعمول در تاریخ نگاری را پیش می آورد. و درست در همین نقطه است که چرخش روش بر اساس ضرورت و حجم درخواست های زمان، مورخ شفاهی کار را به سازوکارهای فرارشته‌ای و میان رشته ای سوق می‌دهد(همان).
هر نوع پیش انتخابی، در عرصه مصاحبه شوندگان، بسته پرسشی، احتمال بیشتر، می تواند پروژه تاریخ شفاهی را در مدار فرضیه محوری فرو برد. بدین صورت، این پرسش به وجود می آیدکه آیا بر این اساس پروژه های تاریخ شفاهی بی در و دروازه است؟ آغاز و فرجامی ندارد؟ این چشم انداز و گستره نامعین در واقع جزو ذات تحقیقاتی است که مبنای آن مصاحبه است. البته مصاحبه از نوع فعال. در مصاحبه فعال مصاحبه گر در واقع در میدانی حضور می یابد که حد و مرز آن نامعین است و رفته رفته مسیر شکل می گیرد و فرجام معین می شود.شاید از این جهت است که بسیاری از پروژه های کنونی در کشور، خارج از دایره پژوهش های تاریخ شفاهی قرار می گیرند(همان).
به نظر می رسد که تاکنون روشن شده است که تاریخ شفاهی از روش علمی مشخصی پیروی می کند که تا حدودی خارج از چهارچوب های مرسوم می باشد.اما نهایتاً این روش چیست؟از کجا شروع و به کجا ختم می شود؟m
جودیت مایر در کتاب راهنمای گام به گام تاریخ شفاهی گام های هشت گانه زیر را برای نگارش و تدوین تاریخ شفاهی معرفی کرده است:
۱٫تنظیم یک موضوع یا پرسش محوری
۲٫طراحی پروژه با در نظر گرفتن چیزهایی مانند خروجی نهایی، بودجه، تبلیغات، ارزیابی، نیروی انسانی، تجهیزات و زمان بندی
۳٫اجرای تحقیقات پیش زمینه ای
۴٫مصاحبه
۵٫پردازش مصاحبه
۶٫ارزیابی تحقیق و مصاحبه ها و در نتیجه بازگشت به گام نخست یا ادامه مسیر به گام هفتم
۷٫سامان دهی و ارائه دستاوردها و نتایج
۸٫ذخیره سازی و آرشیو داده ها
محمدصادق مراسلی
منابع:
۱٫ ادگار، مورن(۱۳۷۴).شناخت شناخت.ترجمه علی اسدی.تهران. انتشارات سروش-چاپ اول- ص۳۸
۲٫ الویری، محسن(۱۳۸۵). درآمدی بر مفهوم، فرآیند و ویژگی های تاریخ نگاری شفاهی.نامه تاریخ پژوهان.ش۶
۳٫ توکلی، فائزه (۱۳۹۴). روش شناسی تحلیل مکالمه، تحلیل گفتمان و اعتباریابی در تاریخ شفاهی.دوفصلنامه تاریخ شفاهی.ش۱
۴٫ عزتی، مرتضی(۱۳۷۶).روش تحقیق در علوم اجتماعی.تهران. موسسه ی تحقیقات اقتصادی دانشگاه تربیت مدرس.چاپ اول.ص۲۰٫
۵٫ نورائی، مرتضی(۱۳۹۵).سخن نخست: اندر روش شناسی تاریخ شفاهی.دوفصلنامه تاریخ شفاهی.ش۴
۶٫ Moyar.judith.Step-by-step to guide oral history.New York.Twayne publishers.1994
ممنونم